اندیشه سیاسی بازرگان

حکومت در اندیشه سیاسی بازرگان:

مقدمه:در آثار سیاسی بازرگان دونظر در خصوص حکومت مطرح است ؛1-دموکراسی مبتنی بر دین 2-دموکراسی مبتنی بر قانون

این دو نوع حکومت علاوه بر ناشی شدن از مفروضات ذهنی او متأثر از تحولات سیاسی واجتماعی دوران خویش نیز می باشد .

در دوران مبارزه وسالهای اول انقلاب 58-60 به دموکراسی دینی نظر داشت ،اما در اوایل انقلاب سالهای 55-57 وبعد از سال 1360 به دموکراسی مبتنی بر قانون تأکید دارد

البته این دو شیوه حکومت اشتراکات زیادی دارند .

بازرگان قبل از سالهای دهه 20مشکلات وعقب ماندگی را ناشی از استبداد ،تقلید از غرب وجدایی دین وعلم می داند وتلاش در تبیین رابطه علم ودین ،ترویج اخلاقیات وتوسعه علم وفنون می کند.

اما بعد از سالهای 20وملی شدن صنعت نفت راه حل عقب ماندگی را تغییر نظام سیاسی می داند وبرای آن تلاش می کند .

بنیاد اندیشه سیاسی بازرگان :

1-     انسان ؛بازرگان نگاه دینی به آن دارد وانسان را دارای دو بعد جسمی وروحانی می داند که با طی مدارج علمی وهدایت بعد روحانی به منزلت وجایگاه خود  می رسد

2-     آزادی ؛ که پایه همۀ مذاهب واولین آموزه انبیاء است وچهار بعد دارد آزادی در برابر خدا ،آزادی در برابر خود که مسئولیت دارد وآزادی در برابر جامعه که مشروط به قانون است وآزادی در برابر دولت که ناظر بر دولت است ،دولت هم موظف به رعایت حقوق مردم است

3-     امری طبیعی است به معنای اعطای حق هر ذیحق .

4-     فرد وجامعه ؛فرد وجامعه رابطه متقابل دارد، اسلام در عین حال که به منافع جمع نظر دارد به منافع فرد هم توجه می کند .

5-     دین وسیاست ؛ بازرگان دین وسیاست را تفکیک ناپذیر می داند اما معتقد است باید مرز دین در سیاست مشخص باشد والا سیاست دین را مضمحل می کند پس مرز دین وسیاست یک طرفه است .                                                                               ایشان بعداز انقلاب قائل به دخالت دین در سیاست است اما حدود آن را محدود می کند وبیشتر آن را به حوزه خصوصی می برد.

6-     دین ودموکراسی ؛بازرگان معتقد است دموکراسی در اسلام پذیرفته شده است ونمونه آن را حکومت حضرت علی می داند یعنی اینکه دین ودموکراسی را سازگار می داند اما دموکراسی غربی را رد می کند چون به اخلاق ومعنویت توجه ندارد .

7-     استقلال طلبی ؛آن را امری طبیعی وانسانی می داند که ذاتی بشر است  .

 

اوضاع سیاسی دهۀ 40 و50 :     

بازرگان در دهۀ 20و30 شکست مشروطه ،آزادی های دهه 20 وسقوط مصدق را ناشی از جدایی نیروهای ملی ومذهبی می داند وسعی در همبستگی این دو نیرو  دارد وبه همین خاطر نهضت آزادی را تأسیس می کند .

در دهه 40 و50 شاه دست به اصلاحات ارضی  ،تقویت ارتش ،ایجاد نیروی امنیتی ساواک ضد که مورد قبول بازرگان نبود چون اصلاحات را سطحی وتقلیدی می دانست و کارهای شاه را استبدادی قلمداد می کرد

جان فوران کاربرد ارتش شاه را پشتیبانی از ادعای برتری طلبانه ایران در خاورمیانه وسرکوب مخالفان داخلی می دانست .

بنابراین استبداد ووابستگی به غرب ورواج ایدئواوژیهای مبارزاتی موجب شد تا بازرگان طرح ایدئولوژی اسلامی وحکومت مطلوب خویش را ترسیم کند

حکومت دموکراسی مبتنی بر دین:

دین وسیاست جدایی ناپذیرند ،تشکیل دولت از وظایف رسول وامت اسلامی است وآزادی قید وبند دارد وباید با جریان کلی طبیعت ومشیت پروردگار سازگار باشد

وهدف حکومت سعادت انسان در دنیا وآخرت است .

قوانین کلی حکومت منطبق بر اسلام است وقانونگذار خداست .

ایشان فعال مایشائی را شرک به خدا می داند .

وحکومت پیامبر وحضرت علی را از مصادیق دموکراسی اسلامی می داند .

زمامدار منتخب مردم است وهم به مردم وهم به خدا پاسخگو است .

مردم شرعاً موظف به دفاع از حاکم هستند .

آزادی باید بر خلاف قانون عمومی نباشد وبه حقوق دیگران تجاوز نشود وبر اساس اصل مساوات اعطای حق هر ذی حق باشد وزنان از حق مالکیت وتصرف در امور برخوردار باشند وحقوق اقلیت هم محفوظ باشد.

تقوا ؛احترام به اشخاص ،اصل مشارکت بر مبنای اکثریت برای جلوگیری از استبداد ،اصل اطاعت از حاکم ،رعایت اصل تساهل وتسامح ،اصل میهن پرستی به دور از ناسیونالیسم  واصل اقتصاد بر مبنای احکام اسلامی .

بازرگان تا سال 1359 قائل به این نوع دموکراسی وحکومت بود ،ارکان آن فرد ملت ودولت وخدا محوری بود و ویژگیهای آن ؛مردمی ملی ،ارشادی ،آزادی ،انتخابی ،شورایی ،لیبرال (بدون تحمیل اراده وعقیده ) می دانست .

حکومت دموکراسی مبتنی بر قانون اساسی :

بازرگان در سالهای 56 و57 اصرار بر اجرای قانون اساسی مشروطه داشت  واز سال 1360 به بعد هم تأکیدش بر اجرای قانون بود .

وبعد از سال 60بازرگان حکومت را هدف فرعی پیامبر وامامان می داند وهدف اصلی آنها را ترویج آخرت وخدا می دانست .

وملازمه پیامبری با حکومت را  دو مسئولیت جداگانه می داند .

در حکومت پیامبر و آنچه مربوط به دین خدا وآخرت باشد وحی هدایت کننده است ونیازی به رأی مردم نیست ودر امور اجتماعی به شیوه دموکراتیک وشورایی عمل می کند .

ودر عین اعتقاد به رابطه دین وسیاست به جدای دین وحکومت رأی می دهد ومعتقد است در جامعۀ اسلامی مردم قوانین خلاف اسلام تصویب نمی کنند .

حکومت را امری بشری می داند وعقلانی ودین را نسبت به حکومت مستقل می داند اما معتقد است مصوبات سیاسی باید با اصول کلی دین مطابق باشد .

در کل ایشان امانت الهی را همان حکومت مردم می داند .

اصول وارکان حکومت دموکراسی قانونی :

1-     آزادی در چارچوب قانون 2- واگذاری امور به ملت یا دولت حداقلی

3-تنظیم انجمن ها وسندیکاها وشوراها که از طریق آنها مشارکت مردم به حداکثر برسد                    

4- اصل تفکیک قوا 5- اقتصاد آزاد وجلوگیری از تبدیل شدن دولت به یک کارفرمای بزرگ

6- اصل مشورت با مردم وحاکمیت دادن به آنها .ایشان ضمن نظر خواهی از مردم انتخاب مدیران توسط دولت را بهتر می داند به خاطر اعتقاد به نخبه گرایی

7-اصل حاکمیت ملت با برگزاری انتخابات وآزادی تشکلهای مدنی وآزادی احزاب سیاسی

ودر ادامه به تقوا همراه تخصص تساهل وتسامح در قبال اقلیتها واقوام مثل الگوی قبلی تأکید می کند

در کل دموکراسی مورد نظر بازرگان یک دموکراسی بومی مطابق با ارزشهای ملی اسلامی جامعه است ،به طور مثال انتخاب رهبر را براساس اصول دموکراتیک قبول دارد واز طرف دیگر واجب بودن اطاعت از رهبر را هم مطرح می کند .

در دموکراسی غربی همه چیز از انسان سرچشمه می گیرد اما در مدل بازرگان انسان، مجری وقانون الهی را حاکم می داند

در حکومت مبتنی بر قانون بازرگان قسمت اعظم دین به حوزه خصوصی انسان تعلق دارد ودین حضور حداقلی در سیاست دارد وحتی حکومت ودین مرزهای جداگانه ای دارند

در حکومت دموکراتیک اسلامی حاکم هم در برابر مردم وهم در برابر خدا مسئول است و مسئول هدایت مردم به سعادت اخروی هم هست اما در حکومت قانون رابطه حاکم با مردم در چارچوب قانون است وبه زندگی آن جهان مردم کاری ندارد .

وروش شناسی او علمی تجربی واثباتی است به همین خاطر به بعد علمی دموکراسی بیشتر اهمیت می دهد

ودر دموکراسی قانون او حکومت از آن مردم برای مردم یعنی نشأت گرفته از مردم می داند.

منبع :برگرفته از مقاله حکومت در اندیشه سیاسی مهدی بازرگان ،غفاری مسعود ،محمد زاده علی ،منتشر شده در مجله پژوهش حقوق عمومی ،بهار وتابستان 1385 ،شماره 20 از ص 117 تا 134 .

                                                                                   محمد گرمابی