اندیشه وعمل سیاسی محقق اردبیلی

احمدبن محمد اردبیلی (متوفای 993ق)مشهور به مقدس اردبیلی ومحقق اردبیلی ،سرسلسله فقهای ایرانی است .از وی آثار متعددی بر جای مانده که مهمترین آنها مجمع الفائده  والبرهان است.

از نظر سیاسی وی از حاکمان صفوی پرهیز داشت البته این پرهیز به معنای مقابله با سلاطین صفوی نبود بلکه به دلیل حفظ استقلال مذهب شیعه ومراقبت از دیانت بود.اینکه ایشان به تضعیف صفویه هم رضایت نداشت به دلیل حمایت آنها از تشیع واسلام ،حتی اگر دولت غیر شیعی هم این کارویژه را داشته باشدمورد حمایت محقق است .

اندیشه سیاسی:

اردبیلی در عصر غیبت قائل به ولایت فقهای جامع الشرایط است ،وادله ایشان عبارت است از:1-دلیل عقلی ، به خاطر نظم در زندگی اجتماعی وخروج از تنگنا واجرای احکام اسلام  2-اجماع :به اجماع علما آنچه برای امام جایز است برای فقیه نیز هست یعنی اینکه فقیه مانند معصوم حاکمیت مطلق دارد.3-روایات :روایاتی مثل مقبوله وروایت ابی خدیجه وروایات دیگر که براساس آنها فقیه مأذون از سوی امام (ع)است وآنچه برای امام است برای فقیه هم هست .

بنابر این اردبیلی حکومت مشروع را حکومت امام معصوم وبعد از ایشان فقیه جامع الشرایط می دانند وحکومت دیگران را جائر محسوب می کنند ونامشروع درنتیجه حکومت صفویان هم نامشروع است وبنابر آیات وروایاتی که مراجعه به ظالم را نهی می کنند وامامت ظالم را رد می کنند  و روایاتی که می گویند انجام دهنده منکر باید امر به معروف شود ،حاکم جائر مجاز به تصرف در امور مؤمنان نیست وحکومت مشروع برای تصرف ، حاکمیت الهی است.اما با این حال ایشان مشروعیت کارکردها را می پذیرد با توجه به حمایتشان از دین واسلام .

ایشان حاکم جائر را به سه گروه تقسیم می کنند:1-حاکم سنی 2-کافر 3-حاکم شیعه وهمکاری با هر سه گروه را در صورتی که حافظ دین واسلام باشند را مجاز می دانند ،اما همکاری با حاکم جوربرای کسب مال ومقام جایز نمی دانند بلکه فقط همکاری برای براورده ساختن نیاز مؤمنان جایز است نه برای کمک به ظالم .

در پذیرش ولایت از سوی حاکم جور اگر کسی بتواند امر به معروف کند وبه مسلمین کمک کن اگر غیر او کسی نباشد واجب عینی می شود واگر باشد کفای می شود ،اما اگر حاکم کسی را مجبور به همکار ی کرد از باب تقیه جایز است اما در غیر قتل .

در کل در پذیرش ولایت از سوی حاکم جور وانجام دستورات باید احتیاط رعایت شود واسهل فالاسهل در نظر گرفته شود ،در همین راستا پذیرش هدیه از سوی حاکم جور را خالی از شبهه نمی داند مگر برای برآورده ساختن نیاز مؤمنان که رفع کراهت می شود .

اختیارات فقیه:

ایشان معتقدند فقیه همۀ اختیاراتی را که امام داشت را دارد مگر آنچه که به دلیل خارج شده باشد مثل جهاد ابتدایی وصدور حکم دربارۀ محاربان وبقاة(قیام کنندگان علیه امام مسلمین)که اینها از وظایف امام (ع)است.

با توجه به این مطالب وظایف فقیه عبارت است از:افتاء،قضاء،ادارۀ امور سیاسی واجتماعی ،جلوگیری از ظلم ظالم وتجاوز مسلمین به یکدیگر ،احقاق حق ،اجرای حدود وسایر مصالح عمومی وبرقراری نماز جمعه که در این مورد ایشان شبهه دارند که آیا فقیه نیابت دارد یا نه ؟اما با توجه به مصالح مسلمین ایشان معتقدند باید بین نماز جمعه ونماز ظهر جمع شود وهردو خوانده شود.

کلمات کلیدی:فقیه جامع الشرایط-نایب امام-اندیشه سیاسی-حاکم جائر-صفویان-محقق اردبیلی

                                                           باتشکر محمد گرمابی

الله اعلم