نظریه ی پایان تاریخ فوکویاما
پایان تاریخ، نظریه اى است که از سوى فرانسیس فوکویاما، معاون
وقت بخش برنامه ریزى سیاسى وزارت خارجه آمریکا در سال 1989م. در نشریه منافع ملى
مطرح شد. وى نظریه خود را نخست به صورت مقاله و سپس با انتشار کتابى تحت عنوان
«پایان تاریخ و آخرین انسان» در سال 1992 مطرح ساخت. به اعتقاد وى، لیبرال
دموکراسى، شکل نهایى حکومت در جوامع بشرى است و تاریخ بشریت، مجموعه اى منسجم و
جهت دار است که بخش اعظمى از جامعه بشرى را به سوى لیبرال دموکراسى سوق مى دهد.
فوکویاما، در تشریح نظریات خود، چنین ابراز مى دارد:
«پایان تاریخ، زمانى است که انسان به شکلى از جامعه انسانى دست یابد که در آن،
عمیق ترین و اساسى ترین نیازهاى بشرى، برآورده شود و چنین اتفاقى در غرب و در نظام
لیبرال دموکراسى، افتاده است. به بیان دیگر، بشر، امروزه به جایى رسیده که نمى
تواند دنیایى متفاوت از جهان کنونى را تصور کند؛ زیرا هیچ نشانه اى از امکان بهبود
بنیادى نظم جارى، وجود ندارد».
فوکویاما معتقد است که در طول چند سده گذشته، همگام با پیروزى لیبرال دموکراسى بر
رقباى ایدئولوژیک خود - نظیر سلطنت موروثى، فاشیسم و جدیدتر از همه کمونیسم - در
سراسر جهان، اتفاق نظر مهمى درباره مشروعیت لیبرال دموکراسى، به عنوان تنها نظام
حکومتى موفق به وجود آمد. از این رو، لیبرال دموکراسى، ممکن است نقطه پایان تکامل
ایدئولوژیک بشریت و آخرین شکل حکومت بشرى باشد و در این صورت، پایان تاریخ، اتفاق
مى افتد. در واقع، شکست کمونیسم، دلیل پیروزى ارزش هاى لیبرال دموکراسى غربى و
پایان درگیرى هاى ایدئولوژیک است.
وى، سپس چنین مى گوید: «من قائل به پایان یافتن تاریخ هستم؛ زیرا تاریخ به مثابه
یک فرآیند منسجم و متحول است که وقوع آن، با توجه به تجربه همه مردمان، در همه
زمان ها، ممکن است اتفاق بیفتد».
فوکویاما، این نظریه را پس از شکست کمونیسم، مطرح کرد و گفت: «تاریخ جهان، به هدف
و پایان خود رسیده و دموکراسى لیبرال به عنوان تنها ساختار سیاسى، ابقا شده است».
او، سقوط کمونیسم را نه تنها عامل بقاى جهان سرمایه دارى مى داند، بلکه موجب رسیدن
به هدف نهایى و پایانى خود، یعنى همان لیبرال دموکراسى، ارزیابى مى کند.
در این نظریه، فوکویاما در پى آن است که چگونه مى توان نهادها و ارزش هاى غربى را
به گونه اى مطلوب، به جهان غیرغرب تعمیم داد و تثبیت کرد. نظریه فوکویاما، نظریه
مشروعیت بخشى به الگوها، اندیشه ها، برداشت ها، کردارها و ساختارهاى غربى، در
سراسر جهان است. بر پایه این نظریه، تولید کالاى مطلوب، تنها از ارزش ها و نهادهاى
غربى ساخته است.
پایان تاریخ، بیش از آن که برترى هاى کمى و کیفى کالاهاى مادى و غیرمادى غرب را
مطرح کند، برترى ذهنى آن را مطرح نموده است و در این بین، تنها کشورهاى اندکى در
جهان - چون ایران - با پشتوانه اى پربار از اندیشه اسلامى، در مقابل اندیشه هاى
سلطه گرایانه اى چون پایان تاریخ و مصداق عینى آن، یعنى جهانى شدن اندیشه
آمریکایى، ایستاده اند.2
با وجود آن که نظریه پایان تاریخ فوکویاما یکى از پایه هاى فکرى نئومحافظه کاران
(بوش و دار و دسته اش) به شمار آمد و در ترسیم سیاست خارجى آمریکا پس از حادثه 11
سپتامبر نقش فعالى ایفا کرد ولى کتاب جدید فوکویاما که در سال 2006 منتشر شد آسیب
سختى به گروه محافظه کاران جدید وارد آورد و مبانى آنان را زیر سؤال برد.
وى در این کتاب اعلام کرد: حرکت نئومحافظه کاران به عنوان یک پدیده سیاسى و
موجودیت فکرى به چیزى تبدیل شد که از این پس نمى تواند آن را تأیید کند. بنابراین
با گذشت بیش از یک دهه از انتشار کتاب «پایان تاریخ و آخرین انسان» فوکویاما از
تناقض هاى بین اندیشه و تفکر لیبرال دموکراسى و نیاز به یک آلترناتیو سخن به میان
آورد و در بیان تئورى مشهور «پایان تاریخ» خود، تردید، اعلام کرده است.
منابع:1-اصطلاحات سیاسی فرهنگی ،به اهتمام حسن قدوسی زاده
2-ماهنامه پرسمان ،ش