عـدالـت در قـرآن
إِنَّ اللَّـهَ یَأْمُرُ‌کُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّـهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ ۗ إِنَّ اللَّـهَ کَانَ سَمِیعًا بَصِیرً‌ا ﴿٥٨نساء﴾خداوند به شما فرمان میدهد که امانتها را به صاحبانش بدهید! و هنگامی که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید! خداوند، اندرزهای خوبی به شما میدهد! خداوند، شنوا و بیناست
آیـه فـوق گـرچـه هـمـانـنـد بـسـیـارى از آیـات در مـورد
خـاصـى نـازل شـده ولى بـدیـهـى اسـت یـک حـکـم عـمومى و همگانى از آن استفاده
میشود، و صریحا مـیـگـویـد : خـداونـد بـه شـمـا فرمان میدهد که امانتها را به
صاحبان آنها بدهید. (ان الله یاءمرکم ان تؤ دوا الامانات الى اهلها.)
روشـن اسـت امـانـت مـعـنـى وسـیـعـى دارد و هـر گـونـه
سـرمـایـه مـادى و مـعـنـوى را شـامل میشود و هر مسلمانى طبق صریح این آیه وظیفه
دارد که در هیچ امانتى نسبت به هیچکس (بـدون اسـتثناء) خیانت نکند، خواه صاحب
امانت ، مسلمان باشد یا غیر مسلمان ، و این در واقع یـکـى از مـواد اعـلامـیـه
حـقـوق بشر در اسلام است که تمام انسانها در برابر آن یکسانند، قـابل توجه اینکه
در شان نزول فوق ، امانت تنها یک امانت مادى نبود و طرف آن هم یکنفر مشرک بود.(پیامبر
بعد از فتح مکه کلید کعبه را به کلید دار اولیه که مشرک بود واگذار کرد وبه عموی
خودش عباس که متقاضی آن بود واگذار نکرد)
در قسمت دوم آیه ، اشاره به دستور مهم دیگرى شده و آن
مسئله عدالت در حکومت است .
آیـه مـیگوید خداوند نیز به شما فرمان داده که به هنگامى
که میان مردم قضاوت و حکومت مـیـکـنـیـد، از روى عـدالت حـکـم کـنـیـد (و اذا
حـکـمـتـم بـیـن النـاس ان تـحـکـمـوا بالعدل ).
سپس براى تاکید این دو فرمان مهم میگوید: خداوند پند و
اندرزهاى خوبى بشما میدهد (ان الله نعما یعظکم به )
بـاز تـاءکـیـد مـى کـنـد و مـیـگـویـد: در هـر حـال خـدا
مـراقـب اعـمال شما است ، هم سخنان شما را مى شنود و هم کارهاى شما را میبیند (ان
الله کان سمیعا بـصـیـرا) ایـن قانون نیز، یک قانون کلى و عمومى است و هر نوع
داورى و حکومت را چه در امـور بـزرگ و چـه در امـور کـوچـک بـوده بـاشـد شامل
میشود، تا آنجا که در احادیث اسلامى میخوانیم: روزى دو کودک خردسال ، هر
کدام خطى نوشته بود، و براى داورى در میان آنها و انتخاب بـهـتـریـن خط به حضور
امام حسن (علیه السلام ) رسیدند، على (علیه السلام ) که ناظر این صحنه بود فورا به
فرزندش گفت : ((یا بنى انظر کیف تحکم فان هذا حکم و
الله سالک عنه یوم القیامة !)) فرزندم ! درست دقت کن ، چگونه داورى مى کنى
، زیرا این خود یـک نـوع قـضـاوت اسـت و خـداونـد در روز قـیـامـت دربـاره آن از
تـو سـؤ ال مى کند(!تفسیر مجمع البیان
.ج.3ص.64 )
این دو قانون مهم اسلامى (حفظ امانت و عدالت در حکومت )
زیربناى یک جامعه سالم انسانى اسـت و هـیـچ جـامـعـه اى خـواه مـادى یـا الهـى
بـدون اجـراى ایـن دو اصل ، سامان نمى یابد. :
این دو قانون مهم اسلامى (حفظ امانت و عدالت در حکومت )
زیربناى یک جامعه سالم انسانى اسـت و هـیـچ جـامـعـه اى خـواه مـادى یـا الهـى
بـدون اجـراى ایـن دو اصل ، سامان نمى یابد.
اصـل اول مـیـگـوید: اموال ، ثروتها، پستها، مسئولیتها،
سرمایه هاى انسانى ، فرهنگها و مـیراثهاى تاریخى همه امانتهاى الهى است که بدست
افراد مختلف در اجتماع سپرده میشود، و همه موظفند که در حفظ این امانات و تسلیم
کردن آن به - صاحبان اصلى آن بکوشند، و به هیچ وجه در این امانتها خیانت نشود.
از طـرفى همیشه در اجتماعات ، برخوردها و تضادها و اصطکاک
منافع وجود دارد که باید بـا حـکـومـت عـادلانه ، حل و فصل شود تا هر گونه تبعیض و
امتیاز نابجا و ظلم و ستم از جامعه برچیده شود.
هـمـانـطـور کـه در بـالا گفته شد، امانت منحصر به اموالى
که مردم به یکدیگر میسپارند نیست ، بلکه دانشمندان نیز در جامعه امانتدارانى هستند
که موظفند حقایق را کتمان نکنند، حتى فـرزنـدان انـسـان امـانـتـهاى الهى هستند که
اگر در تعلیم و تربیت آنان کوتاهى شود، خیانت در امانت شده ، و از آن بالاتر وجود
و هستى خود انسان و تمام نیروهائى که خدا به او داده است امانت پروردگارند که
انسان موظف است
در حـفـظ آنـها بکوشد، در حفظ سلامت جسم و سلامت روح و
نیروى سرشار جوانى و فکر و اندیشه کوتاهى نکند و لذا نمیتواند دست به انتحار و یا
ضرر به - خویشتن بزند، حتى از بعضى از احادیث اسلامى استفاده میشود که علوم و
اسرار و ودایع امامت که هر امامى باید به امام بعد بسپارد در آیه فوق داخل است . (نورالثقلین .ج.1.ص496 )
قـابـل تـوجـه ایـنـکـه در آیـه فـوق ، مـسئله اداى امانت
، بر عدالت ، مقدم داشته شده ، این مـوضـوع شـایـد به خاطر آن است که مسئله عدالت
در داورى ، همیشه در برابر خیانت لازم مـیـشود، زیرا اصل و اساس این است که همه
مردم امین باشند، ولى اگر فرد یا افرادى از این اصل منحرف شدند نوبت به عدالت
میرسد که آنها را به وظیفه خود آشنا سازد.
اهمیت امانت و عدالت در اسلام
در مـنابع اسلامى به قدرى درباره این موضوع تاکید شده که
در مورد سایر احکام کمتر دیده مى شود، احادیث کوتاه زیر روشنگر این واقعیت است :
1 - از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمود:
(لا تنظروا الى طول رکوع الرجل و سجوده فان ذلک شى ء اعتاده فلو
ترکه استوحش و لکـن انـظـروا الى صـدق حـدیـثه و اداء امانته :))
(تنها) نگاه به رکوع و سجود طولانى افـراد نـکـنـیـد، زیرا ممکن است عادتى براى
آنها شده باشد که از ترک آن ناراحت شوند، ولى نگاه به راستگوئى در سخن و اداء
امانت آنها کنید.(نورالثقلین .ج.1.ص496 )
منبع :تفسیر نور
الله اعلم
