عقلانیت و مسئله مدرنیته در اندیشه ماکس وبر ؛
عقلانیت مضمون تقریباً اصلی آثار وبر بود که مفهومی چندپهلو به نظر می‌رسد
ماکس وبر را در کنار کارل مارکس و امیل دورکیم سه معمار اصلی علوم اجتماعی می‌دانند. اندیشه‌های وبر درباره عقلانیت در مرکز کار جامعه‌شناختی و نیز در مرکز چشم‌انداز اخلاقی او قرار دارند. مفهوم «عقلانیت» دلمشغولی محوری کار وبر بود. در نظر او عقلانیت همراه با دو فرآیند آن وجه مشخصه مدرنیته‌اند: نخست جهان‌بینی علمی است که بر اساس آن هیچ نیرویی برای عقل بشری توضیح‌‌ناپذیر یا فهم‌ناپذیر نیست. دیگری نیروی محرک سلطه علمی بر جهان است که ریشه در اخلاق پروتستانی دارد و به شکلی سکولار نهادینه شده است. اما وقتی وبر از عقلانیت زندگی مدرن می‌گفت از آن معانی مختلفی در ذهن داشت. مثلاً وبر در جامعه‌شناسی از سرمایه‌داری به‌عنوان نمونه عقلانیت یاد می‌کند، درحالی‌که در نوشته‌های سیاسی‌اش ویژگی تضاد طبقاتی است که وضوح بیشتری دارد. در نظر بسیاری از شارحان وبر، معنای نخست عقلانیت همان وسیله و هدف بود. آنها معتقدند در نظر وبر وجه تمایز زندگی مدرن وجود نظام‌های کنش عقلانی معطوف به هدف است که مستلزم تعیین آشکار اهداف و محاسبه روزبه‌روز وسایل برای دستیابی به آن اهداف است. در کنار این نظر، شارحان دیگری هستند که تاکید دارند در نظر وبر فرایندهای عقلانی‌شدن، معنایی جز افسون‌‍‌زدایی از جهان و دیوان‌سالاری ندارد. بااین‌حال شارحان دیگر نیز هستند که تصور وبر از عقلانیت و جلوه‌های آن را در فرایندهای تاریخی عقلانی‌شدن می‌بینند و به عرصه‌های خاصی از زندگی مثل دین محدود می‌کنند. با این وصف روشن است عقلانیت مضمون تقریباً اصلی آثار وبر بود که مفهومی چندپهلو به نظر می‌رسد. شارحان وبر برای فهم آن کوشیده‌اند مفهوم عقلانیت را محدود کنند و ازاین‌رو، از چهار نوع عقلانیت گفته‌اند: عملی، نظری، ذاتی و صوری. ازاین‌رو، اندیشه‌های وبر درباره عقلانیت نه به‌سادگی در دسترس‌اند و نه به‌سادگی قابل فهم؛ بعضاً به این علت که وبر هرگز آنها را نظام‌مند نکرد، یا به این علت که با آثار او معمولاً به صورت تکه‌تکه برخورد شده و آثارش به‌ندرت در تمامیتش مورد بررسی قرار گرفته است. در تشریح و توضیح این موضوع آثار بسیاری منتشر شده که وحدت‌نظری هم بین آنها وجود ندارد. از جمله این آثار می‌توان به کتاب «مرزهای عقلانیت» اثر راجرز بروبیکر اشاره کرد که به‌تازگی از سوی نشر کتاب پارسه به فارسی منتشر شده است. این کتاب رساله‌ای است درباره اندیشه اجتماعی و اخلاقی ماکس وبر. قصد کتاب حاضر بازسازی بحث عقلانیت، عقل‌گرایی و عقلانی‌شدن به شکلی نظام‌مند است تا تأثیر متقابل عمیق و مبهم میان کار جامعه‌شناختی و دیدگاه اخلاقی وبر را روشن کند. راجرز بروبیکر، وبر را در مقام متفکر معاصر ما تفسیر می‌کند که کارش سرتاسر مسئله مدرنیته را وحدت و انسجام می‌دهد. «مسئله مدرنیته» شامل مسئله تاریخی خاستگاه مدرنیته، مسئله جامعه‌شناختی ویژگی‌های منحصربه‌فرد ریخت فرهنگی و نهادی مدرن، و مسئله اخلاقی چگونه راه‌بردن یک زندگی معنادار و ارزشمند در عصر مدرن است. هدف بروبیکر این است که تشخیص و تحلیل جامعه‌شناختی و اخلاقی وبر را از مدرنیته بکاوداینجا.
